PROF. DR. NİYAZİ BEKİ
Düzgünlük ve kötülük, hoşluk ve nahoşluk “lizâtihi ve li gayrihi” olmak üzere iki kısma ayrılır. Yani şahsen yahut öbür bir sebepten dolayı hoş yahut yakışıksız olabilir. Evvelce beri semavi dinlerde olduğu üzere, aklı ön planda tutan felsefî niyetlerde de kâinatı yaratıcısının kusursuz bir varlık olduğu kabulünden hareketle kâinatta şahsen bulunan hoşlukların galip, büyük çoğunlukta olduğu, çirkinliklerin ise azınlıkta olduğu ve şahsen hoş olan şeylerin hoşluklarını gösteren birer ayna işlevini icra etmekle dolaylı hoşluğa sahip olduğu kabul edilmiştir. “Hanginizin davranışça daha güzel olduğunu(daha hoş, kaliteli işler ortaya koyacağını) denemek için vefatı ve ömrü yaratan O’dur. O, pek kuvvetlidür, fazlaca bağışlayıcıdır”(Mülk, 67/2) mealindeki ayette de Allah katındaki kıymetlerin ölçüsü, kemiyet/sayısal çoğunluk değil, keyfiyet/kalite vasfı olduğuna dikkat çekilmiştir.
Mevzuyu Risale-i Nur’dan özetleyerek açıklamaya çalışacağım:
Sual: Şerr-i mahz olan şeytanların icadı ve ehl-i imana musallat olmaları ve onların yüzünden çok insanların küfre girip Cehenneme girmeleri, çok harikulade ve nahoş görünüyor. Hatta peygamberlerin insanlara ilahî bildirileri iletmek üzere gorevlendirilmeleri sebebiyle ve şeytanların varlığı yüzünden ekser beşerler kâfir oluyor, küfre gidiyor, ziyan görüyor. “El-hükmü lil-ekser/hükümler çoğunluğa goredir” düsturunca, ekser insanların ziyan gördüğü bir şey berbattır. O vakit halk-ı şer şerdir/kötüyü yaratmak berbattır, hattâ peygamberlerin varlığı dahi rahmet değil denilebilir? Sanki Cemil-i Alelıtlak/mutlak hoş ve Rahîm-i Mutlak/mutlak rahmet sahibi ve Rahman-ı Bil-Hakk’ın/sonsuz rahmet sahibi olduğu tahakkuk eden Allah’ın rahmet ve cemali, bu hadsiz nahoşluğun ve dehşetli musibetin husulüne nasıl müsaade ediyor ve nasıl cevaz gösteriyor?
Yanıt: Şeytanın varlığında cüz’î şerler ile birlikte pek epey külli güzel gayeler ve insanların tekemmülü vardır. Bir çekirdekten koca bir ağaca kadar ne kadar mertebeler var; insanların mahiyetindeki kabiliyet ve istidadda dahi ondan daha fazla mertebeler var. Tahminen zerreden şemse kadar/atomdan güneşe kadar dereceleri var. Bu istidat ve kabiliyetlerin inkişaf etmesi, elbette bir hareket ister, bir muamele iktiza eder. Ve o muameledeki terakki zenbereğinin hareketi, mücahede ve çabayla olur. O mücahede ise, şeytanların ve muzır/zararlı şeylerin vücuduyla/varlığıyla olur. Yoksa, melaikeler üzere insanların da makamı sabit kalırdı. Ve bu durumda insan nev’inde, binler neviler kararında sınıflar bulunamazdı. Bir şerr-i cüz’înin/küçük bir berbatlığın gelmemesi için bin hayrı terketmek, hikmet ve adalete münafîdir. Çendan/her ne kadar şeytan yüzünden ekser beşerler dalalete masraflar. Lakin ehemmiyet ve değer, ekseriyetle keyfiyete bakar, kemmiyete az bakar yahut bakmaz. Nasılki bin ve on çekirdeği bulunan bir zât, o çekirdekleri toprak altında bir muamele-i kimyeviyeye mazhar etse; ondan on tanesi ağaç olmuş, bini bozulmuş. O on ağaç olmuş çekirdeklerin o adama verdiği menfaat, olağan olarak bin bozulmuş çekirdeğin verdiği ziyanı hiçe indirir. Zira, kemmiyetin keyfiyete nisbeten ehemmiyeti yok. Asıl ekseriyet, keyfiyete bakar.
Meselâ: Yüz hurma çekirdeği bulunsa, toprak altına konup su verilmezse ve muamele-i kimyeviye görmezse ve bir mücahede-i hayatiyeye mazhar şayet olmazsa, yüz para değerinde yüz çekirdek olur. Ama su verildiği ve hayat kaidelerine mazhar olduğu vakit, sû’-i mizacından sekseni bozulsa, yirmisi meyvedar yirmi hurma ağacı olsa, diyebilir misin ki “Suyu vermek şer oldu, ekserisini bozdu”? şüphesiz diyemezsin. Çünki o yirmi, yirmi bin kararına geçti. Sekseni kaybeden, yirmi bini kazanan, ziyan etmez; şer olmaz. Hem meselâ: Tavus kuşunun yüz yumurtası bulunsa, yumurta itibariyle beşyüz kuruş eder. Ama o yüz yumurta üstünde tavus oturtulsa, sekseni bozulsa; yirmisi, yirmi tavus kuşu olsa, denilebilir mi ki: “Çok ziyan oldu, bu muamele şer oldu, bu kuluçkaya kapanmak yakışıksız oldu, şer oldu”? Hâyır o denli bir karara varmak değildir. Zira o tavus milleti ve o yumurta taifesi, dörtyüz kuruş fiyatında bulunan seksen yumurtayı kaybedip, seksen lira değerinde yirmi tavus kuşu kazandı. İşte insanlık topluluğu bi’set-i enbiya(peygamberlerin gönderilmesi) ile, sırr-ı teklif ile, mücahede ile, şeytanlarla muharebe ve çaba ile kazandıkları yüzbinlerle enbiya ve milyonlarla evliya ve milyarlarla asfiya üzere âlem-i insaniyetin/insanlık topluluğunun güneşleri, ayları ve yıldızları mukabilinde; kemmiyetçe kesretli, keyfiyetçe ehemmiyetsiz, bedelsiz kimi kâfir ve münafıkları kaybetmesi şüphesiz ziyan değil, büyük bir kârdır. Az bir ziyan yüzünden bir fazlaca kârlı bir ticaretten vaz geçmek, bütün, bütün ziyandır (bk. Mektubat, 44 )
Motamot bunun üzere; nefis ve şeytanlara karşı mücahede ve uğraş ile, yıldızlar üzere nev’-i insanı şereflendiren ve tenvir eden on insan-ı kâmil vesilesiyle o nev’e gelen menfaat ve onur ve değer, olağan olarak haşerat nev’inden sayılacak derecede süfli ehl-i dalaletin küfre girmesiyle insan nev’ine vereceği ziyanı hiçe indirip göze göstermediği için, rahmet ve hikmet ve adalet-i İlahiye, şeytanın bedenine müsaade edip tasallutlarına meydan vermiştir.
Ey ehl-i iman! Şeytan ve nefis üzere bu fevkalade düşmanlarınıza karşı zırhınız: Kur’an tezgâhında yapılan –Kur’an’ın buyruk ve yasaklarına riayet etmekten ibaret olan- takvadır. Ve siperiniz, Resul-i Ekrem Aleyhissalâtü Vesselâm’ın Sünnet-i Seniyesidir. Ve silâhınız, istiaze ve istiğfar ve hıfz-ı İlahiyeye ilticadır(bk. Lemalar, 71-72).
Özetlersek; Allah’ın icraatında fazlaca taraflı gayeler vardır. Bu ögelerden kimileri çüirkin olsa da birden fazla hoştur. Çoğunlukta bulunan bir hoşluk, azınlıkta bulunan bir nahoşluk yüzünden terk edilmez. Aksi takdirde çoğunluğu makus olan bir sonuca varılır.
Keza, bir şeyin hoş yahut berbat olması, onun kemiyete/ sayısal çoğunluğuna bakılırsa değil, keyfiyete/işin kalitesine bakılırsadir. kimi vakit bir tek kaliteli şey bin kalitesiz şeylerden daha kıymetli olur. İşte ilahi takdir ve icraatında bu ölçü temeldir.
Düzgünlük ve kötülük, hoşluk ve nahoşluk “lizâtihi ve li gayrihi” olmak üzere iki kısma ayrılır. Yani şahsen yahut öbür bir sebepten dolayı hoş yahut yakışıksız olabilir. Evvelce beri semavi dinlerde olduğu üzere, aklı ön planda tutan felsefî niyetlerde de kâinatı yaratıcısının kusursuz bir varlık olduğu kabulünden hareketle kâinatta şahsen bulunan hoşlukların galip, büyük çoğunlukta olduğu, çirkinliklerin ise azınlıkta olduğu ve şahsen hoş olan şeylerin hoşluklarını gösteren birer ayna işlevini icra etmekle dolaylı hoşluğa sahip olduğu kabul edilmiştir. “Hanginizin davranışça daha güzel olduğunu(daha hoş, kaliteli işler ortaya koyacağını) denemek için vefatı ve ömrü yaratan O’dur. O, pek kuvvetlidür, fazlaca bağışlayıcıdır”(Mülk, 67/2) mealindeki ayette de Allah katındaki kıymetlerin ölçüsü, kemiyet/sayısal çoğunluk değil, keyfiyet/kalite vasfı olduğuna dikkat çekilmiştir.
Mevzuyu Risale-i Nur’dan özetleyerek açıklamaya çalışacağım:
Sual: Şerr-i mahz olan şeytanların icadı ve ehl-i imana musallat olmaları ve onların yüzünden çok insanların küfre girip Cehenneme girmeleri, çok harikulade ve nahoş görünüyor. Hatta peygamberlerin insanlara ilahî bildirileri iletmek üzere gorevlendirilmeleri sebebiyle ve şeytanların varlığı yüzünden ekser beşerler kâfir oluyor, küfre gidiyor, ziyan görüyor. “El-hükmü lil-ekser/hükümler çoğunluğa goredir” düsturunca, ekser insanların ziyan gördüğü bir şey berbattır. O vakit halk-ı şer şerdir/kötüyü yaratmak berbattır, hattâ peygamberlerin varlığı dahi rahmet değil denilebilir? Sanki Cemil-i Alelıtlak/mutlak hoş ve Rahîm-i Mutlak/mutlak rahmet sahibi ve Rahman-ı Bil-Hakk’ın/sonsuz rahmet sahibi olduğu tahakkuk eden Allah’ın rahmet ve cemali, bu hadsiz nahoşluğun ve dehşetli musibetin husulüne nasıl müsaade ediyor ve nasıl cevaz gösteriyor?
Yanıt: Şeytanın varlığında cüz’î şerler ile birlikte pek epey külli güzel gayeler ve insanların tekemmülü vardır. Bir çekirdekten koca bir ağaca kadar ne kadar mertebeler var; insanların mahiyetindeki kabiliyet ve istidadda dahi ondan daha fazla mertebeler var. Tahminen zerreden şemse kadar/atomdan güneşe kadar dereceleri var. Bu istidat ve kabiliyetlerin inkişaf etmesi, elbette bir hareket ister, bir muamele iktiza eder. Ve o muameledeki terakki zenbereğinin hareketi, mücahede ve çabayla olur. O mücahede ise, şeytanların ve muzır/zararlı şeylerin vücuduyla/varlığıyla olur. Yoksa, melaikeler üzere insanların da makamı sabit kalırdı. Ve bu durumda insan nev’inde, binler neviler kararında sınıflar bulunamazdı. Bir şerr-i cüz’înin/küçük bir berbatlığın gelmemesi için bin hayrı terketmek, hikmet ve adalete münafîdir. Çendan/her ne kadar şeytan yüzünden ekser beşerler dalalete masraflar. Lakin ehemmiyet ve değer, ekseriyetle keyfiyete bakar, kemmiyete az bakar yahut bakmaz. Nasılki bin ve on çekirdeği bulunan bir zât, o çekirdekleri toprak altında bir muamele-i kimyeviyeye mazhar etse; ondan on tanesi ağaç olmuş, bini bozulmuş. O on ağaç olmuş çekirdeklerin o adama verdiği menfaat, olağan olarak bin bozulmuş çekirdeğin verdiği ziyanı hiçe indirir. Zira, kemmiyetin keyfiyete nisbeten ehemmiyeti yok. Asıl ekseriyet, keyfiyete bakar.
Meselâ: Yüz hurma çekirdeği bulunsa, toprak altına konup su verilmezse ve muamele-i kimyeviye görmezse ve bir mücahede-i hayatiyeye mazhar şayet olmazsa, yüz para değerinde yüz çekirdek olur. Ama su verildiği ve hayat kaidelerine mazhar olduğu vakit, sû’-i mizacından sekseni bozulsa, yirmisi meyvedar yirmi hurma ağacı olsa, diyebilir misin ki “Suyu vermek şer oldu, ekserisini bozdu”? şüphesiz diyemezsin. Çünki o yirmi, yirmi bin kararına geçti. Sekseni kaybeden, yirmi bini kazanan, ziyan etmez; şer olmaz. Hem meselâ: Tavus kuşunun yüz yumurtası bulunsa, yumurta itibariyle beşyüz kuruş eder. Ama o yüz yumurta üstünde tavus oturtulsa, sekseni bozulsa; yirmisi, yirmi tavus kuşu olsa, denilebilir mi ki: “Çok ziyan oldu, bu muamele şer oldu, bu kuluçkaya kapanmak yakışıksız oldu, şer oldu”? Hâyır o denli bir karara varmak değildir. Zira o tavus milleti ve o yumurta taifesi, dörtyüz kuruş fiyatında bulunan seksen yumurtayı kaybedip, seksen lira değerinde yirmi tavus kuşu kazandı. İşte insanlık topluluğu bi’set-i enbiya(peygamberlerin gönderilmesi) ile, sırr-ı teklif ile, mücahede ile, şeytanlarla muharebe ve çaba ile kazandıkları yüzbinlerle enbiya ve milyonlarla evliya ve milyarlarla asfiya üzere âlem-i insaniyetin/insanlık topluluğunun güneşleri, ayları ve yıldızları mukabilinde; kemmiyetçe kesretli, keyfiyetçe ehemmiyetsiz, bedelsiz kimi kâfir ve münafıkları kaybetmesi şüphesiz ziyan değil, büyük bir kârdır. Az bir ziyan yüzünden bir fazlaca kârlı bir ticaretten vaz geçmek, bütün, bütün ziyandır (bk. Mektubat, 44 )
Motamot bunun üzere; nefis ve şeytanlara karşı mücahede ve uğraş ile, yıldızlar üzere nev’-i insanı şereflendiren ve tenvir eden on insan-ı kâmil vesilesiyle o nev’e gelen menfaat ve onur ve değer, olağan olarak haşerat nev’inden sayılacak derecede süfli ehl-i dalaletin küfre girmesiyle insan nev’ine vereceği ziyanı hiçe indirip göze göstermediği için, rahmet ve hikmet ve adalet-i İlahiye, şeytanın bedenine müsaade edip tasallutlarına meydan vermiştir.
Ey ehl-i iman! Şeytan ve nefis üzere bu fevkalade düşmanlarınıza karşı zırhınız: Kur’an tezgâhında yapılan –Kur’an’ın buyruk ve yasaklarına riayet etmekten ibaret olan- takvadır. Ve siperiniz, Resul-i Ekrem Aleyhissalâtü Vesselâm’ın Sünnet-i Seniyesidir. Ve silâhınız, istiaze ve istiğfar ve hıfz-ı İlahiyeye ilticadır(bk. Lemalar, 71-72).
Özetlersek; Allah’ın icraatında fazlaca taraflı gayeler vardır. Bu ögelerden kimileri çüirkin olsa da birden fazla hoştur. Çoğunlukta bulunan bir hoşluk, azınlıkta bulunan bir nahoşluk yüzünden terk edilmez. Aksi takdirde çoğunluğu makus olan bir sonuca varılır.
Keza, bir şeyin hoş yahut berbat olması, onun kemiyete/ sayısal çoğunluğuna bakılırsa değil, keyfiyete/işin kalitesine bakılırsadir. kimi vakit bir tek kaliteli şey bin kalitesiz şeylerden daha kıymetli olur. İşte ilahi takdir ve icraatında bu ölçü temeldir.