bencede
New member
Brian Koberlein
Kara delikler kuvvetli kozmik makinelerdir. Kuasarların ve öbür etkin galaktik çekirdeklerin (özetlemek gerekirse AGN’ler) gerisinde yatan enerjiyi sağlarlar. Bu durum, hususun kuvvetli kütle çekimi ve manyetik alanlarla etkileşiminden ortaya çıkar.
Teknik açıdan, bir kara deliğin kendi başına bir manyetik alanı yoktur; buna rağmen, kara deliği çevreleyen ve yığılma diskini andıran ağır bir plazma alanı mevcuttur. Plazma kara deliğin etrafında dönmekteyken, barındırdığı yüklü parçacıklar bir elektrik akımı ve manyetik alan yaratır. Plazma akışının istikameti kendi kendine değişmez, bu niçinle manyetik alanın ziyadesiyle sabit olduğunu düşünebiliriz. Hâl bu biçimdeyken, gökbilimcilerin bir kara deliğin manyetik alanının manyetik bir yer değiştirme (tersinme) yaşadığına ait ispatı gördüklerinde yaşadıkları şaşkınlığı hayal edebilirsiniz.
Temelde, bir manyetik alan, kuzey ve güney kutbu olan sıradan bir mıknatıs üzere düşünülebilir. Manyetik tersinme, bu hayali kutbun istikametinin döndüğü ve manyetik alanın tarafının değiştiği durumdur. Bu tesire yıldızlar içinde sık rastlanır. Güneşimiz her 11 yılda bir manyetik alanını aksine çevirir; bu durum, astronomların 1600’lerden beridir gözlemledikleri 11 yıllık Güneş lekeleri döngüsünü harekete geçirir. Dünya da her birkaç yüz bin yılda bir manyetik tersinmelere sahne olur. Öte yandan, manyetik yer değiştirmelerin üstün kütleli kara delikler açısından beklenen olmadığı düşünülüyordu.
Otomatik olarak devam etmekte olan bir gökyüzü araştırması, 2018 yılında 239 milyon ışık yılı aralıkta bulunan bir galakside ani bir değişim yaşandığını tespit etti. ‘1ES 1927+654’ diye isimlendirilen galaksi, görünür ışıkta 100 kat daha parlak hale gelmişti. Swift Gözlemevi, bu keşiften kısa bir süre daha sonra yayılan x-ışınları ve ultraviyole ışınlarının parıltısını da yakaladı. Bölgeye ait toplanan arşiv müşahedeleri üzerine yapılan bir inceleme, galaksinin aslında 2017’nin sonlarına yanlışsız parlamaya başladığını ortaya çıkardı.
BİR YILDIZDAN KAYNAKLANDIĞI DÜŞÜNÜLDÜ
O periyotta, bu hızlı parlamanın, galaksinin harika kütleli kara deliğinin yakınından geçen bir yıldızdan kaynaklandığı düşünülmüştü. Bu derece yakın bir müsabaka, yıldızı kesimlerine ayırmalı ve beraberinde kara deliğin yığılma diskindeki gaz akışını bozacak bir gelgit çalkantısına yol açmalıydı. Buna rağmen, yeni araştırma bu fikre kuşku düşürüyor.
Araştırma grubu, radyo dalgalarından x-ışınlarına varıncaya dek ışık spektrumunun tamamında galaktik parlamayla ilgili müşahedeleri inceledi. Fark ettikleri olgulardan biri, x-ışınlarının yoğunluğunun çok hızlı halde azalmasıydı. X-ışınları sıklıkla ağır manyetik alanlar ortasında dönen yüklü parçacıklarca üretilir; ötürüsıyla bu durum, kara deliğin yakınında bulunan manyetik alanda ani bir değişiklik gerçekleştiğini gösterir. Yanı sıra, görünür ve ultraviyole ışığın yoğunluğu arttı ve bu bulgu da kara deliğin yığılma diskinin kesimlerinin daha fazla ısındığını ortaya koydu. Bu tesirlerden hiç biri, bir gelgit çalkantısından bekleyeceğiniz cinsten değil.
BİR MANYETİK TERSİNME İLE UYUMLU
O, bundan fazla, bir manyetik tersinmeyi gösteren bilgilerle daha uyumlu görünüyor. Araştırma takımının ortaya koyduğu üzere, bir kara delik yığılma diski manyetik tersinmeye maruz kaldığı vakit, evvel yığılma diskinin dış kenarlarında bulunan alanlar zayıflar. Sonuçta, disk daha verimli bir halde ısınabilir. tıpkı vakitte, daha zayıf bir manyetik alan, yüklü parçacıklar tarafınca daha az x-ışınının üretilmesine yol açar. Manyetik alanın bilakis dönüşü tamamlamasının akabinde disk başlangıçtaki durumuna geri döner.
Bu, galaktik bir kara deliğin manyetik tersinmesini açığa çıkaran birinci müşahede. Bunun gerçekleşebileceğini artık biliyoruz; lakin bu tersinmelerin ne kadar yaygın olduğunu çabucak hemen bilmiyoruz. Bir galakside bulunan kara deliğin kaç kere başarılı bir oyun kurucu olabileceğini tespit etmek için daha fazla gözleme gereksinimimiz olacak.
Yazının yepyenisi Universe Today sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)
Kara delikler kuvvetli kozmik makinelerdir. Kuasarların ve öbür etkin galaktik çekirdeklerin (özetlemek gerekirse AGN’ler) gerisinde yatan enerjiyi sağlarlar. Bu durum, hususun kuvvetli kütle çekimi ve manyetik alanlarla etkileşiminden ortaya çıkar.
Teknik açıdan, bir kara deliğin kendi başına bir manyetik alanı yoktur; buna rağmen, kara deliği çevreleyen ve yığılma diskini andıran ağır bir plazma alanı mevcuttur. Plazma kara deliğin etrafında dönmekteyken, barındırdığı yüklü parçacıklar bir elektrik akımı ve manyetik alan yaratır. Plazma akışının istikameti kendi kendine değişmez, bu niçinle manyetik alanın ziyadesiyle sabit olduğunu düşünebiliriz. Hâl bu biçimdeyken, gökbilimcilerin bir kara deliğin manyetik alanının manyetik bir yer değiştirme (tersinme) yaşadığına ait ispatı gördüklerinde yaşadıkları şaşkınlığı hayal edebilirsiniz.
Temelde, bir manyetik alan, kuzey ve güney kutbu olan sıradan bir mıknatıs üzere düşünülebilir. Manyetik tersinme, bu hayali kutbun istikametinin döndüğü ve manyetik alanın tarafının değiştiği durumdur. Bu tesire yıldızlar içinde sık rastlanır. Güneşimiz her 11 yılda bir manyetik alanını aksine çevirir; bu durum, astronomların 1600’lerden beridir gözlemledikleri 11 yıllık Güneş lekeleri döngüsünü harekete geçirir. Dünya da her birkaç yüz bin yılda bir manyetik tersinmelere sahne olur. Öte yandan, manyetik yer değiştirmelerin üstün kütleli kara delikler açısından beklenen olmadığı düşünülüyordu.
Otomatik olarak devam etmekte olan bir gökyüzü araştırması, 2018 yılında 239 milyon ışık yılı aralıkta bulunan bir galakside ani bir değişim yaşandığını tespit etti. ‘1ES 1927+654’ diye isimlendirilen galaksi, görünür ışıkta 100 kat daha parlak hale gelmişti. Swift Gözlemevi, bu keşiften kısa bir süre daha sonra yayılan x-ışınları ve ultraviyole ışınlarının parıltısını da yakaladı. Bölgeye ait toplanan arşiv müşahedeleri üzerine yapılan bir inceleme, galaksinin aslında 2017’nin sonlarına yanlışsız parlamaya başladığını ortaya çıkardı.
BİR YILDIZDAN KAYNAKLANDIĞI DÜŞÜNÜLDÜ
O periyotta, bu hızlı parlamanın, galaksinin harika kütleli kara deliğinin yakınından geçen bir yıldızdan kaynaklandığı düşünülmüştü. Bu derece yakın bir müsabaka, yıldızı kesimlerine ayırmalı ve beraberinde kara deliğin yığılma diskindeki gaz akışını bozacak bir gelgit çalkantısına yol açmalıydı. Buna rağmen, yeni araştırma bu fikre kuşku düşürüyor.
Araştırma grubu, radyo dalgalarından x-ışınlarına varıncaya dek ışık spektrumunun tamamında galaktik parlamayla ilgili müşahedeleri inceledi. Fark ettikleri olgulardan biri, x-ışınlarının yoğunluğunun çok hızlı halde azalmasıydı. X-ışınları sıklıkla ağır manyetik alanlar ortasında dönen yüklü parçacıklarca üretilir; ötürüsıyla bu durum, kara deliğin yakınında bulunan manyetik alanda ani bir değişiklik gerçekleştiğini gösterir. Yanı sıra, görünür ve ultraviyole ışığın yoğunluğu arttı ve bu bulgu da kara deliğin yığılma diskinin kesimlerinin daha fazla ısındığını ortaya koydu. Bu tesirlerden hiç biri, bir gelgit çalkantısından bekleyeceğiniz cinsten değil.
BİR MANYETİK TERSİNME İLE UYUMLU
O, bundan fazla, bir manyetik tersinmeyi gösteren bilgilerle daha uyumlu görünüyor. Araştırma takımının ortaya koyduğu üzere, bir kara delik yığılma diski manyetik tersinmeye maruz kaldığı vakit, evvel yığılma diskinin dış kenarlarında bulunan alanlar zayıflar. Sonuçta, disk daha verimli bir halde ısınabilir. tıpkı vakitte, daha zayıf bir manyetik alan, yüklü parçacıklar tarafınca daha az x-ışınının üretilmesine yol açar. Manyetik alanın bilakis dönüşü tamamlamasının akabinde disk başlangıçtaki durumuna geri döner.
Bu, galaktik bir kara deliğin manyetik tersinmesini açığa çıkaran birinci müşahede. Bunun gerçekleşebileceğini artık biliyoruz; lakin bu tersinmelerin ne kadar yaygın olduğunu çabucak hemen bilmiyoruz. Bir galakside bulunan kara deliğin kaç kere başarılı bir oyun kurucu olabileceğini tespit etmek için daha fazla gözleme gereksinimimiz olacak.
Yazının yepyenisi Universe Today sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)