Her ne vakit o iki silsile birebir amaca hakikat yol almış ise insanlık topluluğu parlak bir surette bir saadet, bir hayat-ı içtimaiye geçirmiştir. Ne vakit farklı gitmişler ise, bütün hayır ve ışık, nübüvvet ve diyanet silsilesinin etrafına toplanmış ve şerler, berbatlıklar ve dalaletler, ideoloji silsilesinin etrafına cem’olmuştur.
PROF. DR. NİYAZİ BEKİ
bundan evvelki yazımızda tasavvuf büyüklerinden Hatim-i Assam’ın 33 senede öğrendiği sekiz öncelikli problemden kelam etmiştik. Bu günkü yazımızda da zahiri ve batıni ilimlerde ilimlerdeki mükemmel becerisi sebebiyle ilim dünyası tarafınca Bediüzzaman unvanına layık görülen Said Nursi’nin tespit ve teşhislerine yer verecek ve birtakım açıklamalarla bir arada takdim etmeye çalışacağız.
Bu iki yazı ile hedeflediğimiz konu ‘öncelikli’ hususların tespitidir. Kalp krizini geçiren birinin kalbi –acil olarak- nasıl çalıştırılır? Suda boğulmak üzere olan biri –en kısa zamanda-nasıl kurtarılır? Kan kaybından ötürü ölmeye yüz tutan bir kimseye en kısa yoldan nasıl kan temin edilir? Motamot bunlar üzere yakında mevtle müsabakası kesinlikle olan insanoğlunun en kısa yoldan manevi kalp krizini engellemek, o uzun seyahatte manevi denizde boğulmaması için kestirmeden can simidini temin etmek, İslam’ın enjekte ettiği manevi kan kaybını önlemek için acil olarak önlem almak hayati ehemmiyeti haizdir.
Birtakım âlimlerimiz bu dertli durumları tespit etmek ve en kısa yoldan ortadan kaldırmak için önemli uğraşlar sarf etmişlerdir. Bu hususta hayatlarının değerli bir kısmını İslam literaçeşidinin laboratuvarlarında devalar aramakla geçirmiş ve buldukları manevi bulguları yapıtlarında yazarak beşerlerle paylaşmışlardır.
Önceliği olan problemlere parmak basan âlimlerden biri olan Bediüzzaman Hazretleri de mevzuyu şu kelamlarıyla özetlemiştir:
“Kırk sene ömrümde, otuz sene tahsilimde yalnız dört söz ile dört kelâm öğrendim; tafsilen beyan edilecektir. Burada, yalnız icmalen işaret edilecektir. Sözlerden amaç, ‘mânâ-yı harfî, mânâ-yı ismî, niyet, nazar’dır.’ Şöyle ki: Cenâb-ı Hakkın mâsivâsına, yani kâinata mânâ-yı harfi ile ve Onun hesabına bakmak lâzımdır. Mânâ-yı ismi ile ve esbab hesabına bakmak hatâdır…Evet, her şeyin iki ciheti vardır. Bir ciheti Hakka bakar, başka ciheti de halka bakar. Halka bakan cihet, Hakka bakan cihete tenteneli bir perde yahut şeffaf bir cam modülü üzere, altında Hakka bakan cihet-i isnadı gösterecek bir perde üzere olmalıdır. Binaenaleyh, nimete bakıldığı vakit Mün’im, san’ata bakıldığı vakit Sâni, esbaba nazar edildiği vakit Müessir-i Gerçek zihne ve fikre gelmelidir. Ve keza, nazar ile niyet mahiyet-i eşyayı tağyir eder. Günahı sevaba, sevabı günaha kalb eder. Evet, niyet ismi bir hareketi ibadete çevirir. Ve gösteriş için yapılan bir ibadeti günaha kalb eder. Maddiyata esbab hesabıyla nazaran cehalettir. Allah hesabıyla olursa mârifet-i İlâhiyedir.” (Mesnevi-i Nuriye, 51)
Bu dört kavramın ne manaya geldiğini açıklamanın öncelikli olduğunu düşünüyoruz:
DİLBİLGİSİNDEN DİN BİLGİSİNE DÖNÜŞEN DÖRT KAVRAM
Arapça lisanında cümlenin temel yapısını teşkil eden kavramlar isim, fiil ve harf olmak üzere üç sözdür. Bunlardan kelam konusu edilen –isim ve harfin özetlemek gerekirse tarifi şu biçimdedir:
İsim: “Herhangi bir vakit dilimini çağrıştırmadan kendi nefsine ilişkin manaya delalet eden bir sözdür. Örneğin, taş, ağaç, kalem, defter birer isimdir. Bediüzzaman ise, ‘mana-yı ismi’ kavramı ile, gerçekliğin sıradan ve birinci formunu; dünyaya, yaratılan varlıklar âlemine bakarken, yalnızca görünür olanın en birinci manasıyla anlaşılmasını kastetmiştir.
Harf: Diğerine ilişkin manaya delalet eden bir sözdür. Örneğin; İnnemuhakkak, Leyte=Keşke, Lealle=Umulur ki sözleri birer harftir. ‘Mana-yı harfi’ kavramı ile Bediüzzaman, gerçekliğin görünür en sıradan formunun ötesindeki kastedilen derin manaya işaret etmiş, bu kavramı deruni bir mananın ve işaretin varlığını göstermek için kullanmıştır.
bu biçimdece, Bediüzzaman Said Nursi, yepyeni bir tespitle ‘birer dilbilgisi’ konusu olan bu sözleri, ‘din bilgisi’ konusunda kullanılan birer kavram haline getirmiştir. Bilhassa “dildeki” isim ve harfin inceliklerini “Tevhid” için kanıt olarak kullanmıştır.
Dört sözden son ikisi ‘nazar, niyet’dir. Bu iki kavram, lafzi birer söz değil, manevi birer kavramdır. Ama üstat, bunları da söz olarak değerlendirmiştir. Zira lafızların değeri söz ettikleri mana ile orantılıdır. Örneğin, böcek sözü yerdeki bir böceği söz eder, güneş sözü ise gökteki güneşi anlatır. Nazar ve niyet de sahibinin iç âlemine, fikir ve tasavvurlarına nazaran paha alır. Örneğin, her tarafıyla hoş ve kusursuz olan kâinatın varlığını, kusursuz, kemal, cemal ve celal sıfatların sahip Allah’ın bir sanatı olarak nazarannin bu varlıklara verdiği bedel bu bakış açısına göredir. Bu olağanüstü varlıkları ismi sebeplere ve tesadüfe verenlerin takdirleri de o kadardır.
Nazar ve niyetin açıklaması da şu biçimde olabilir:
Nazar: Maddi- manevi bir hususa bakmanın art planındaki bakış açısıdır.
Örneğin; adamın biri, bulutların varlığı sebebiyle gizlenen güneşe şu biçimde demiştir: “Bilirim, sen benim sevgilimden utandığın ve onunla yüzleşmemek için yüzünü örttün”. İşte bu nazar gerçeklikten çok uzak olsa da bir bakış açısıdır.
Niyet: Rastgele bir hususa nasıl bakacağını tayin eden bir temayüldür. Bu temayülün yürüdüğü rotada nazar billurlaşmaya başlar. Adeta niyet kişinin kalbin toprağına attığı bir çekirdek, nazar ise bu çekirdeğin fidan olma durumdur. Niyet ve nazar o denli kimyevi birer iksirdir ki, eşyanın mahiyetini değiştirir, elması kömüre, kömürü elmasa dönüştürür.
Evet, güneş sönmez bir parıltıdır, gözlerini kapayan kendine gece yapar.
Kur’an da sönmez manevi bir güneştir, gönül gözünü kapayan karanlığa düşer.
Hırsızlık yapmaya niyet eden kimsenin nazarı komşunun tavuk kümesine dikilir. Muhtaç birine yardın etmeye niyet edenin nazarı ise, yoksul komşunun kapısına yönelir.
Bediüzzaman Hazretleri, otuz yılda öğrendiği dört kelamı ise şu biçimde açıklar:
Birinci kelâm: ‘İnnî lestu malikî’. Ben kendime mâlik değilim. Lakin mâlikim kâinatın mâlikidir.
Ama kendime mâlik nazarıyla bakıyorum ki, Mâlik-i Hakikînin sıfâtını ve sıfatların bir derece mâhiyetini ve hududunu bileyim. Evet, mevhum, mütenahi hududumla Mâlik-i Hakikînin sıfatlarının bir cihette gayr-ı mütenahi hududunu bildim (Mesnevi-i Nuriye, 52).
örneğin: İnsanlar/Müslümanlar Ramazan ayında birden muntazam bir ordu kararına geçer.
Sultan-ı Ezelî’nin ziyafetine davet edilmiş bir surette akşama yakın “Buyurunuz” buyruğunu bekliyorlar üzere bir kulluk halini gösterirler. Bu hal, “Biz bu nimetlerin maliki/sahibi değiliz. Şayet o denli olsaydı, acıktığımız biçimde bunları yemekten uzak durmazdık” sözünün bir hal çevirisidir. Demek ki biz ne kendimizin ne de –mülkümüz olduğunu sandığımız-malımızın sahibi değiliz. Ramazan ayı bu şuuru pekiştiriyor.
İkinci kelâm: ‘El-mevtu hakkun.’ Mevt haktır. Evet, bu hayat ve bu vücut şu azîm dünyaya direk olacak kabiliyette değildir. Çünkü onlar demir ve taştan değildir. Lakin et, kan ve kemik üzere mütehalif/farklı şeylerden terekküp etmiş; kısa bir vakitte tevafukları, içtimaları var ise da iftirakları ve dağılmaları her vakit melhuzdur (a.g.y). Vefat hakikati hayat gerçeği kadar açıktır. Mevtin olduğu yerde canlıların ömrü her an ortadan kalkmaya adaydır. Rivayete göre peygamberimiz(s.a.v) bu gerçeğin altını şöyleki çizmiştir: “Benim dünya ile ilgim ne kadar ki? Ben bu dünyada bir ağacın altında gölgelenen, daha sonra da oradan kalkıp giden binitli/süvari bir yolcu gibiyim” (Tirmizî, Zühd 44 ).
bu biçimde “Ey nefsim! Kalbim üzere ağla ve bağır ve de ki:
“Fâniyim, fâni olanı istemem. Âcizim, âciz olanı istemem. Ruhumu Rahman’a teslim eyledim, gayr istemem. İsterim, lakin bir yâr-ı bâki isterim. Zerreyim, ancak bir şems-i sermed isterim. Hiç seçkin hiçim, ama bu mevcudatı umumen isterim” (Sözler, 221).
Üçüncü kelâm: ‘Rabbî vahid.’ Rabbim birdir. Evet, her insanın bütün saadetleri, bir Rabb-i Rahîme olan teslimiyete bağlıdır. Aksi takdirde bir fazlaca rablere muhtaç olur. Zira insan, câmiiyeti prestijiyle bütün eşyaya gereksinimi ve alâkası vardır. Ve her şeye karşı, hissederek yahut etmeyerek, teessürü, elemleri vardır. Bu ise tam cehennem üzere bir hâlettir. Ancak erbab (Rablar olarak) tevehhüm edilen esbab yed-i kudretine(kudret eline) bir perde olan Rabb-i Vâhide teslimiyet, firdevsî (cennet gibi) bir vaziyettir (a.g.y).
Elementlerden, atomlardan, moleküllerden yıldızlara, güneşlere kadar kâinatta mevcut olan hiç bir niçinin, ögenin yaratma kabiliyeti olmadığı ilmen de sabittir. İdeolojik yorumlar hariç, şimdiye kadar yapılan bilimsel araştırmalarda, sebeplerin hiç birinde hayat, ilim, şuur üzere bir ögenin bulunduğu tespit edilmemiştir.
Hz. Yusuf’un kelamlarına yer veren “Ey zindan arkadaşlarım, söyleyin: Birbirinden farklı biroldukça rab mi daha güzeldir, yoksa her şeyi kudretine boyun eğdiren tek bir Allah mı?” (Yusuf, 12/39) mealindeki ayette bu gerçeğe işaret edilmiştir.
Dördüncü kelâm: ‘Ene’ ile tâbir edilen benlik (bağımsız bir benliğe sahip olduğunu düşünmek), yani kendisine bir beden, bir değer vermektir ki, bu ene, Cenâb-ı Hakkın sıfâtını, şuûnatını bilmek için bir santral ve bir vahid-i kıyasîdir.
Meşhur olan unvanıyla ‘enaniyet’ denilen, harici varlığı bulunmayan, hendesedeki farazi ve hayali çizgiler misali yalnız zihni bir varlığı olan bir hakikat vardır. Biri Allah’ın sıfatlarını gösteren bir vahid-i kıyasi/birim ölçüsü olmak üzere epeyce güzel; biri de Allah’ın kimi sıfatlarını gasp etmek üzere epeyce yakışıksız olan iki yanı bulunan bu mevhum ögenin olumlu yahut olumsuz tesirleri epeyce büyüktür.
İnsanlık topluluğunda Hz. Adem vaktinden şimdiye kadar iki büyük cereyan, iki farklı fikir silsilesi; her tarafta ve insanların her katmanında kol budak salmış, epeyce büyük iki ağaç kararında… Biri, nübüvvet ve diyanet silsilesi; başkası, ideoloji ve hikmet, gelmiş gidiyor. Her ne vakit o iki silsile imtizaç ve ittihad etmiş tıpkı gayeye gerçek yol almış ise, yani ideoloji silsilesi, diyanet silsilesine dehalet edip itaat ederek hizmet etmişse; insanlık topluluğu parlak bir surette bir saadet, bir hayat-ı içtimaiye geçirmiştir. Ne vakit başka gitmişler ise, bütün hayır ve parıltı, nübüvvet ve diyanet silsilesinin etrafına toplanmış ve şerler, berbatlıklar ve dalaletler, ideoloji silsilesinin etrafına cem’olmuştur. (bk.Sözler, 538).
PROF. DR. NİYAZİ BEKİ
bundan evvelki yazımızda tasavvuf büyüklerinden Hatim-i Assam’ın 33 senede öğrendiği sekiz öncelikli problemden kelam etmiştik. Bu günkü yazımızda da zahiri ve batıni ilimlerde ilimlerdeki mükemmel becerisi sebebiyle ilim dünyası tarafınca Bediüzzaman unvanına layık görülen Said Nursi’nin tespit ve teşhislerine yer verecek ve birtakım açıklamalarla bir arada takdim etmeye çalışacağız.
Bu iki yazı ile hedeflediğimiz konu ‘öncelikli’ hususların tespitidir. Kalp krizini geçiren birinin kalbi –acil olarak- nasıl çalıştırılır? Suda boğulmak üzere olan biri –en kısa zamanda-nasıl kurtarılır? Kan kaybından ötürü ölmeye yüz tutan bir kimseye en kısa yoldan nasıl kan temin edilir? Motamot bunlar üzere yakında mevtle müsabakası kesinlikle olan insanoğlunun en kısa yoldan manevi kalp krizini engellemek, o uzun seyahatte manevi denizde boğulmaması için kestirmeden can simidini temin etmek, İslam’ın enjekte ettiği manevi kan kaybını önlemek için acil olarak önlem almak hayati ehemmiyeti haizdir.
Birtakım âlimlerimiz bu dertli durumları tespit etmek ve en kısa yoldan ortadan kaldırmak için önemli uğraşlar sarf etmişlerdir. Bu hususta hayatlarının değerli bir kısmını İslam literaçeşidinin laboratuvarlarında devalar aramakla geçirmiş ve buldukları manevi bulguları yapıtlarında yazarak beşerlerle paylaşmışlardır.
Önceliği olan problemlere parmak basan âlimlerden biri olan Bediüzzaman Hazretleri de mevzuyu şu kelamlarıyla özetlemiştir:
“Kırk sene ömrümde, otuz sene tahsilimde yalnız dört söz ile dört kelâm öğrendim; tafsilen beyan edilecektir. Burada, yalnız icmalen işaret edilecektir. Sözlerden amaç, ‘mânâ-yı harfî, mânâ-yı ismî, niyet, nazar’dır.’ Şöyle ki: Cenâb-ı Hakkın mâsivâsına, yani kâinata mânâ-yı harfi ile ve Onun hesabına bakmak lâzımdır. Mânâ-yı ismi ile ve esbab hesabına bakmak hatâdır…Evet, her şeyin iki ciheti vardır. Bir ciheti Hakka bakar, başka ciheti de halka bakar. Halka bakan cihet, Hakka bakan cihete tenteneli bir perde yahut şeffaf bir cam modülü üzere, altında Hakka bakan cihet-i isnadı gösterecek bir perde üzere olmalıdır. Binaenaleyh, nimete bakıldığı vakit Mün’im, san’ata bakıldığı vakit Sâni, esbaba nazar edildiği vakit Müessir-i Gerçek zihne ve fikre gelmelidir. Ve keza, nazar ile niyet mahiyet-i eşyayı tağyir eder. Günahı sevaba, sevabı günaha kalb eder. Evet, niyet ismi bir hareketi ibadete çevirir. Ve gösteriş için yapılan bir ibadeti günaha kalb eder. Maddiyata esbab hesabıyla nazaran cehalettir. Allah hesabıyla olursa mârifet-i İlâhiyedir.” (Mesnevi-i Nuriye, 51)
Bu dört kavramın ne manaya geldiğini açıklamanın öncelikli olduğunu düşünüyoruz:
DİLBİLGİSİNDEN DİN BİLGİSİNE DÖNÜŞEN DÖRT KAVRAM
Arapça lisanında cümlenin temel yapısını teşkil eden kavramlar isim, fiil ve harf olmak üzere üç sözdür. Bunlardan kelam konusu edilen –isim ve harfin özetlemek gerekirse tarifi şu biçimdedir:
İsim: “Herhangi bir vakit dilimini çağrıştırmadan kendi nefsine ilişkin manaya delalet eden bir sözdür. Örneğin, taş, ağaç, kalem, defter birer isimdir. Bediüzzaman ise, ‘mana-yı ismi’ kavramı ile, gerçekliğin sıradan ve birinci formunu; dünyaya, yaratılan varlıklar âlemine bakarken, yalnızca görünür olanın en birinci manasıyla anlaşılmasını kastetmiştir.
Harf: Diğerine ilişkin manaya delalet eden bir sözdür. Örneğin; İnnemuhakkak, Leyte=Keşke, Lealle=Umulur ki sözleri birer harftir. ‘Mana-yı harfi’ kavramı ile Bediüzzaman, gerçekliğin görünür en sıradan formunun ötesindeki kastedilen derin manaya işaret etmiş, bu kavramı deruni bir mananın ve işaretin varlığını göstermek için kullanmıştır.
bu biçimdece, Bediüzzaman Said Nursi, yepyeni bir tespitle ‘birer dilbilgisi’ konusu olan bu sözleri, ‘din bilgisi’ konusunda kullanılan birer kavram haline getirmiştir. Bilhassa “dildeki” isim ve harfin inceliklerini “Tevhid” için kanıt olarak kullanmıştır.
Dört sözden son ikisi ‘nazar, niyet’dir. Bu iki kavram, lafzi birer söz değil, manevi birer kavramdır. Ama üstat, bunları da söz olarak değerlendirmiştir. Zira lafızların değeri söz ettikleri mana ile orantılıdır. Örneğin, böcek sözü yerdeki bir böceği söz eder, güneş sözü ise gökteki güneşi anlatır. Nazar ve niyet de sahibinin iç âlemine, fikir ve tasavvurlarına nazaran paha alır. Örneğin, her tarafıyla hoş ve kusursuz olan kâinatın varlığını, kusursuz, kemal, cemal ve celal sıfatların sahip Allah’ın bir sanatı olarak nazarannin bu varlıklara verdiği bedel bu bakış açısına göredir. Bu olağanüstü varlıkları ismi sebeplere ve tesadüfe verenlerin takdirleri de o kadardır.
Nazar ve niyetin açıklaması da şu biçimde olabilir:
Nazar: Maddi- manevi bir hususa bakmanın art planındaki bakış açısıdır.
Örneğin; adamın biri, bulutların varlığı sebebiyle gizlenen güneşe şu biçimde demiştir: “Bilirim, sen benim sevgilimden utandığın ve onunla yüzleşmemek için yüzünü örttün”. İşte bu nazar gerçeklikten çok uzak olsa da bir bakış açısıdır.
Niyet: Rastgele bir hususa nasıl bakacağını tayin eden bir temayüldür. Bu temayülün yürüdüğü rotada nazar billurlaşmaya başlar. Adeta niyet kişinin kalbin toprağına attığı bir çekirdek, nazar ise bu çekirdeğin fidan olma durumdur. Niyet ve nazar o denli kimyevi birer iksirdir ki, eşyanın mahiyetini değiştirir, elması kömüre, kömürü elmasa dönüştürür.
Evet, güneş sönmez bir parıltıdır, gözlerini kapayan kendine gece yapar.
Kur’an da sönmez manevi bir güneştir, gönül gözünü kapayan karanlığa düşer.
Hırsızlık yapmaya niyet eden kimsenin nazarı komşunun tavuk kümesine dikilir. Muhtaç birine yardın etmeye niyet edenin nazarı ise, yoksul komşunun kapısına yönelir.
Bediüzzaman Hazretleri, otuz yılda öğrendiği dört kelamı ise şu biçimde açıklar:
Birinci kelâm: ‘İnnî lestu malikî’. Ben kendime mâlik değilim. Lakin mâlikim kâinatın mâlikidir.
Ama kendime mâlik nazarıyla bakıyorum ki, Mâlik-i Hakikînin sıfâtını ve sıfatların bir derece mâhiyetini ve hududunu bileyim. Evet, mevhum, mütenahi hududumla Mâlik-i Hakikînin sıfatlarının bir cihette gayr-ı mütenahi hududunu bildim (Mesnevi-i Nuriye, 52).
örneğin: İnsanlar/Müslümanlar Ramazan ayında birden muntazam bir ordu kararına geçer.
Sultan-ı Ezelî’nin ziyafetine davet edilmiş bir surette akşama yakın “Buyurunuz” buyruğunu bekliyorlar üzere bir kulluk halini gösterirler. Bu hal, “Biz bu nimetlerin maliki/sahibi değiliz. Şayet o denli olsaydı, acıktığımız biçimde bunları yemekten uzak durmazdık” sözünün bir hal çevirisidir. Demek ki biz ne kendimizin ne de –mülkümüz olduğunu sandığımız-malımızın sahibi değiliz. Ramazan ayı bu şuuru pekiştiriyor.
İkinci kelâm: ‘El-mevtu hakkun.’ Mevt haktır. Evet, bu hayat ve bu vücut şu azîm dünyaya direk olacak kabiliyette değildir. Çünkü onlar demir ve taştan değildir. Lakin et, kan ve kemik üzere mütehalif/farklı şeylerden terekküp etmiş; kısa bir vakitte tevafukları, içtimaları var ise da iftirakları ve dağılmaları her vakit melhuzdur (a.g.y). Vefat hakikati hayat gerçeği kadar açıktır. Mevtin olduğu yerde canlıların ömrü her an ortadan kalkmaya adaydır. Rivayete göre peygamberimiz(s.a.v) bu gerçeğin altını şöyleki çizmiştir: “Benim dünya ile ilgim ne kadar ki? Ben bu dünyada bir ağacın altında gölgelenen, daha sonra da oradan kalkıp giden binitli/süvari bir yolcu gibiyim” (Tirmizî, Zühd 44 ).
bu biçimde “Ey nefsim! Kalbim üzere ağla ve bağır ve de ki:
“Fâniyim, fâni olanı istemem. Âcizim, âciz olanı istemem. Ruhumu Rahman’a teslim eyledim, gayr istemem. İsterim, lakin bir yâr-ı bâki isterim. Zerreyim, ancak bir şems-i sermed isterim. Hiç seçkin hiçim, ama bu mevcudatı umumen isterim” (Sözler, 221).
Üçüncü kelâm: ‘Rabbî vahid.’ Rabbim birdir. Evet, her insanın bütün saadetleri, bir Rabb-i Rahîme olan teslimiyete bağlıdır. Aksi takdirde bir fazlaca rablere muhtaç olur. Zira insan, câmiiyeti prestijiyle bütün eşyaya gereksinimi ve alâkası vardır. Ve her şeye karşı, hissederek yahut etmeyerek, teessürü, elemleri vardır. Bu ise tam cehennem üzere bir hâlettir. Ancak erbab (Rablar olarak) tevehhüm edilen esbab yed-i kudretine(kudret eline) bir perde olan Rabb-i Vâhide teslimiyet, firdevsî (cennet gibi) bir vaziyettir (a.g.y).
Elementlerden, atomlardan, moleküllerden yıldızlara, güneşlere kadar kâinatta mevcut olan hiç bir niçinin, ögenin yaratma kabiliyeti olmadığı ilmen de sabittir. İdeolojik yorumlar hariç, şimdiye kadar yapılan bilimsel araştırmalarda, sebeplerin hiç birinde hayat, ilim, şuur üzere bir ögenin bulunduğu tespit edilmemiştir.
Hz. Yusuf’un kelamlarına yer veren “Ey zindan arkadaşlarım, söyleyin: Birbirinden farklı biroldukça rab mi daha güzeldir, yoksa her şeyi kudretine boyun eğdiren tek bir Allah mı?” (Yusuf, 12/39) mealindeki ayette bu gerçeğe işaret edilmiştir.
Dördüncü kelâm: ‘Ene’ ile tâbir edilen benlik (bağımsız bir benliğe sahip olduğunu düşünmek), yani kendisine bir beden, bir değer vermektir ki, bu ene, Cenâb-ı Hakkın sıfâtını, şuûnatını bilmek için bir santral ve bir vahid-i kıyasîdir.
Meşhur olan unvanıyla ‘enaniyet’ denilen, harici varlığı bulunmayan, hendesedeki farazi ve hayali çizgiler misali yalnız zihni bir varlığı olan bir hakikat vardır. Biri Allah’ın sıfatlarını gösteren bir vahid-i kıyasi/birim ölçüsü olmak üzere epeyce güzel; biri de Allah’ın kimi sıfatlarını gasp etmek üzere epeyce yakışıksız olan iki yanı bulunan bu mevhum ögenin olumlu yahut olumsuz tesirleri epeyce büyüktür.
İnsanlık topluluğunda Hz. Adem vaktinden şimdiye kadar iki büyük cereyan, iki farklı fikir silsilesi; her tarafta ve insanların her katmanında kol budak salmış, epeyce büyük iki ağaç kararında… Biri, nübüvvet ve diyanet silsilesi; başkası, ideoloji ve hikmet, gelmiş gidiyor. Her ne vakit o iki silsile imtizaç ve ittihad etmiş tıpkı gayeye gerçek yol almış ise, yani ideoloji silsilesi, diyanet silsilesine dehalet edip itaat ederek hizmet etmişse; insanlık topluluğu parlak bir surette bir saadet, bir hayat-ı içtimaiye geçirmiştir. Ne vakit başka gitmişler ise, bütün hayır ve parıltı, nübüvvet ve diyanet silsilesinin etrafına toplanmış ve şerler, berbatlıklar ve dalaletler, ideoloji silsilesinin etrafına cem’olmuştur. (bk.Sözler, 538).