bencede
New member
Idan Ginsburg
“Kayan bir yıldız üzere görüyorum şanını.”
Shakespeare’in “II. Richard” isimli oyununda, gelecek hakkında uzun uzun düşünürken Salisbury Kontu’nun ağzından bunlar dökülüyordu. İngiliz Rönesansı esnasında, beşerler kayan yıldızların gökten düşen ışıklar ve felaket habercileri olduğuna inanıyorlardı. birebir vakitte, 19. yüzyılın sonuna geldiğimizde, bilim insanları gerçeğin hayli daha bayağı bir şey olduğunu ortaya çıkardılar. Çağımızda yaygın olarak ‘kayan’ yahut ‘düşen yıldızlar’ olarak isimlendirilen şeyler, aslında Dünya’nın atmosferine giriş yaptıktan daha sonra hızlı halde tutuşan küçük kaya ya da toz kesimleridir.
bir daha de tabiatın size bir sürprizi var; kayan yıldızlar hakikaten de varlar.
Ben, gök mekaniğini, yani yıldızlar, gezegenler ve galaksiler üzere objelerin nasıl hareket ettiğini inceleyen bir astrofizikçiyim. Fred Lawrence Whipple Gözlemevi’nde 2005’ten 2014 yılına dek sürdürülen Sloan Dijital Gökyüzü Araştırması’nı ve biroldukca teleskobu içeren tarihi ehemmiyete sahip bir müşahede programı, kendi galaksilerinin yerçekiminden kaçabilecek kadar inanılmaz bir hızla hareket eden yeni bir yıldız sınıfını ortaya çıkardı. Gökbilimciler, kozmosu saatte milyonlarca kilometre süratle kat eden, ‘hiper-hızlı yıldızlar’ diye de anılan bu gerçek hayattaki kayan yıldızları anlamaya daha yeni başlıyorlar.
DÖNEN YILDIZLAR VE SAPANLAR
Hiper-hızlı yıldızların hikayesi, 1988 yılında Los Alamos Ulusal Laboratuvarları’nda bir teorisyen olarak çalışan Jack Gilbert Hills’in ilham verici bir fikri ortaya atmasıyla başlar: İkili bir yıldız sistemi -yani kütleçekimsel olarak birbirine bağlı ve ortak bir kütle merkezinin yörüngesinde dönen iki yıldız- Samanyolu’nun merkezinde bulunan devasa kara deliğin yakınından geçerse ne olur? Hills, kara deliğin gelgit kuvvetinin ikili sistemi ikiye ayırabileceğini hesaplamıştı.
İki buz patencisinin el ele tutuşup birden teğe ellerini bırakana dek birbirlerinin etrafında döndüklerini hayal edin. İki patenci [ellerini bıraktığında] birbirlerinden uzağa hakikat uçacaklardır. Misal halde, ikili bir sistemde bulunan iki yıldız da bir kara delikle yakın bir müsabaka yaşayarak birbirinden ayrıldığı vakit, uzaklara yanlışsız uçacaklardır. Bu tıp bir müsabaka yaşandığında, bir yıldız ana galaksisinden adeta bir sapanla fırlatılmaya yetecek seviyede güç kazanabilir. Gökbilimciler artık hiper-hızlı yıldızların bu türlü oluştuğunu biliyorlar.
TEORİ, MÜŞAHEDE VE SİMÜLASYONLAR
Hills’in yazdığı öngörülü makalenin yayınlanmasının akabinde, astronomi topluluğu, gözlemsel ispatlar çabucak hemen mevcut olmasa da, hiper-hızlı yıldızları ilgiye paha bir ihtimal olarak görüyordu. Bu durum, 2005 yılında değişti. Arizona’da bulunan MMT Gözlemevi’ni kullanan bir araştırma grubu, Samanyolu’nun halesindeki yıldızları gözlemlediği sırada ziyadesiyle beklenmedik bir şeyle karşılaştı. Samanyolu’ndan yaklaşık olarak saatte 3.2 milyon km süratle kaçan bir yıldız tespit ettiler. Bu, bilinen ve ‘HVS1’ ismi verilen birinci hiper-hızlı yıldızdı.
Gerçekleştirilen müşahedeler öykünün bir kısmını anlatıyor olsa da hiper-hızlı yıldızından ayrılmasının akabinde refakatçi yıldıza ne olacağı üzere öbür soruları cevaplamaya yardım etmek gayesiyle, danışmanım ve ben bilgisayar simülasyonlarına yöneldik. Ürettiğimiz modeller, eski çiftte bulunan başka yıldızın birden fazla vakit, Dünya’nın Güneş etrafındaki yörüngesine emsal biçimde, kara deliğin yörüngesinde kaldığını iddia ediyor.
Bu modelleme uğraşlarının bir başka heyecan verici sonucu, birtakım kimi iki yıldızın birbirine çarpabileceğinin keşfedilmesi oldu. Bu olay gerçekleştiğinde, yıldızlar devasa bir yıldıza dönüşebilirler.
Şayet bu yıldızlardan birinin etrafında dönen bir gezegenin başına neler gelebileceğini merak ediyorsanız, onu da modelledik. 2012’de yayınlanan kısa bir makalede, meslektaşlarım ve ben, galaksimizin merkezinde bulunan kara deliğin, Samanyolu’ndaki gezegenleri ışık suratının yaklaşık yüzde 5’i üzere bir süratle galaksiden uzağa fırlatabileceğini ortaya koyduk.
Şu ana dek hiç bir hiper-hızlı gezegen tespit edilmedi; bir daha de orada, birtakım memnun gökbilimcilerin baht yapıtı kendilerini bulmasını bekliyor olabilirler.
SÜRATLİ YILDIZLARIN HEPSİ DE GALAKSİSİNDEN AYRILMIYOR
Meslektaşlarımla bir arada, 2013 yılında uzaya gönderilen Gaia uzay aracıyla toplanan dataları kullanarak, astronomi topluluğunun daha evvel ‘hiper-hızlı yıldızlar’ olarak tanımladığı kimi yıldızların, aslında Samanyolu galaksisine bağlı olduğunu keşfettik.
Bu sonuç bir hayal kırıklığı üzere görünse de aslında iki hayati noktayı ortaya koyuyor. birinci vakit içinderda, yıldızlara yüksek sürat kazandırabilen farklı düzenekler mevcut. Günümüzde, gökbilimciler binlerce süratli yıldızdan haberdarlar. tıpkı vakitte, bir yıldızın süratli hareket etmesi, onu kesinlikle Samanyolu’ndan kaçan bir hiper-hızlı yıldız yapmaz. İkinci olarak, Samanyolu’ndan kaçan gerçek hiper-hızlı yıldızlar, daha evvel düşünülenden daha güç rastlanır tipten olabilirler.
GELECEK PARLAK VE SÜRATLİ OLACAK
Gerçek kayan yıldızların var olmasını fazlaca hoş buluyorum. Yörüngelerini ve suratlarını incelemenin, günümüz biliminde var olan en kıymetli soruların bir kısmının yanıtlanmasına yardımcı olması da tıpkı derecede şaşırtan.
örneğin, hiper-hızlı yıldızlar, Evren’de bulunan karanlık hususun yapısına ve dağılımına ait ipuçları barındırabilir. Hiper-hızlı yıldızlar, galaksinin merkezinde birden çok kara delik bulunup bulunmadığı sorusunu yanıtlamanın anahtarı da olabilirler.
Öğrencilerim bu son derece hızlı yıldızların etrafında var olabilecek gezegenleri bulabilmek emeliyle NASA’ya ilişkin Transiting Exoplanet Survey Uydusu’nu kullanıyorlar. Hiper-hızlı bir yıldızın yörüngesinde bulunabilecek tek bir gezegenin bile keşfedilmesi, gezegenlerin oluşum ve ömür süreçleri hakkındaki fikirleri sonsuza kadar değiştirecek.
Bu yıldızlar süratli olsalar da yavaş yavaş tabiatın içerdiği sırları aydınlatıyorlar. Gerçek bir kayan yıldızı kendi gözlerinizle nazaranmeyebilseniz bile, katiyen bir dilek tutabilirsiniz.
Yazının özgünü The Conversation sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)
“Kayan bir yıldız üzere görüyorum şanını.”
Shakespeare’in “II. Richard” isimli oyununda, gelecek hakkında uzun uzun düşünürken Salisbury Kontu’nun ağzından bunlar dökülüyordu. İngiliz Rönesansı esnasında, beşerler kayan yıldızların gökten düşen ışıklar ve felaket habercileri olduğuna inanıyorlardı. birebir vakitte, 19. yüzyılın sonuna geldiğimizde, bilim insanları gerçeğin hayli daha bayağı bir şey olduğunu ortaya çıkardılar. Çağımızda yaygın olarak ‘kayan’ yahut ‘düşen yıldızlar’ olarak isimlendirilen şeyler, aslında Dünya’nın atmosferine giriş yaptıktan daha sonra hızlı halde tutuşan küçük kaya ya da toz kesimleridir.
bir daha de tabiatın size bir sürprizi var; kayan yıldızlar hakikaten de varlar.
Ben, gök mekaniğini, yani yıldızlar, gezegenler ve galaksiler üzere objelerin nasıl hareket ettiğini inceleyen bir astrofizikçiyim. Fred Lawrence Whipple Gözlemevi’nde 2005’ten 2014 yılına dek sürdürülen Sloan Dijital Gökyüzü Araştırması’nı ve biroldukca teleskobu içeren tarihi ehemmiyete sahip bir müşahede programı, kendi galaksilerinin yerçekiminden kaçabilecek kadar inanılmaz bir hızla hareket eden yeni bir yıldız sınıfını ortaya çıkardı. Gökbilimciler, kozmosu saatte milyonlarca kilometre süratle kat eden, ‘hiper-hızlı yıldızlar’ diye de anılan bu gerçek hayattaki kayan yıldızları anlamaya daha yeni başlıyorlar.
DÖNEN YILDIZLAR VE SAPANLAR
Hiper-hızlı yıldızların hikayesi, 1988 yılında Los Alamos Ulusal Laboratuvarları’nda bir teorisyen olarak çalışan Jack Gilbert Hills’in ilham verici bir fikri ortaya atmasıyla başlar: İkili bir yıldız sistemi -yani kütleçekimsel olarak birbirine bağlı ve ortak bir kütle merkezinin yörüngesinde dönen iki yıldız- Samanyolu’nun merkezinde bulunan devasa kara deliğin yakınından geçerse ne olur? Hills, kara deliğin gelgit kuvvetinin ikili sistemi ikiye ayırabileceğini hesaplamıştı.
İki buz patencisinin el ele tutuşup birden teğe ellerini bırakana dek birbirlerinin etrafında döndüklerini hayal edin. İki patenci [ellerini bıraktığında] birbirlerinden uzağa hakikat uçacaklardır. Misal halde, ikili bir sistemde bulunan iki yıldız da bir kara delikle yakın bir müsabaka yaşayarak birbirinden ayrıldığı vakit, uzaklara yanlışsız uçacaklardır. Bu tıp bir müsabaka yaşandığında, bir yıldız ana galaksisinden adeta bir sapanla fırlatılmaya yetecek seviyede güç kazanabilir. Gökbilimciler artık hiper-hızlı yıldızların bu türlü oluştuğunu biliyorlar.
TEORİ, MÜŞAHEDE VE SİMÜLASYONLAR
Hills’in yazdığı öngörülü makalenin yayınlanmasının akabinde, astronomi topluluğu, gözlemsel ispatlar çabucak hemen mevcut olmasa da, hiper-hızlı yıldızları ilgiye paha bir ihtimal olarak görüyordu. Bu durum, 2005 yılında değişti. Arizona’da bulunan MMT Gözlemevi’ni kullanan bir araştırma grubu, Samanyolu’nun halesindeki yıldızları gözlemlediği sırada ziyadesiyle beklenmedik bir şeyle karşılaştı. Samanyolu’ndan yaklaşık olarak saatte 3.2 milyon km süratle kaçan bir yıldız tespit ettiler. Bu, bilinen ve ‘HVS1’ ismi verilen birinci hiper-hızlı yıldızdı.
Gerçekleştirilen müşahedeler öykünün bir kısmını anlatıyor olsa da hiper-hızlı yıldızından ayrılmasının akabinde refakatçi yıldıza ne olacağı üzere öbür soruları cevaplamaya yardım etmek gayesiyle, danışmanım ve ben bilgisayar simülasyonlarına yöneldik. Ürettiğimiz modeller, eski çiftte bulunan başka yıldızın birden fazla vakit, Dünya’nın Güneş etrafındaki yörüngesine emsal biçimde, kara deliğin yörüngesinde kaldığını iddia ediyor.
Bu modelleme uğraşlarının bir başka heyecan verici sonucu, birtakım kimi iki yıldızın birbirine çarpabileceğinin keşfedilmesi oldu. Bu olay gerçekleştiğinde, yıldızlar devasa bir yıldıza dönüşebilirler.
Şayet bu yıldızlardan birinin etrafında dönen bir gezegenin başına neler gelebileceğini merak ediyorsanız, onu da modelledik. 2012’de yayınlanan kısa bir makalede, meslektaşlarım ve ben, galaksimizin merkezinde bulunan kara deliğin, Samanyolu’ndaki gezegenleri ışık suratının yaklaşık yüzde 5’i üzere bir süratle galaksiden uzağa fırlatabileceğini ortaya koyduk.
Şu ana dek hiç bir hiper-hızlı gezegen tespit edilmedi; bir daha de orada, birtakım memnun gökbilimcilerin baht yapıtı kendilerini bulmasını bekliyor olabilirler.
SÜRATLİ YILDIZLARIN HEPSİ DE GALAKSİSİNDEN AYRILMIYOR
Meslektaşlarımla bir arada, 2013 yılında uzaya gönderilen Gaia uzay aracıyla toplanan dataları kullanarak, astronomi topluluğunun daha evvel ‘hiper-hızlı yıldızlar’ olarak tanımladığı kimi yıldızların, aslında Samanyolu galaksisine bağlı olduğunu keşfettik.
Bu sonuç bir hayal kırıklığı üzere görünse de aslında iki hayati noktayı ortaya koyuyor. birinci vakit içinderda, yıldızlara yüksek sürat kazandırabilen farklı düzenekler mevcut. Günümüzde, gökbilimciler binlerce süratli yıldızdan haberdarlar. tıpkı vakitte, bir yıldızın süratli hareket etmesi, onu kesinlikle Samanyolu’ndan kaçan bir hiper-hızlı yıldız yapmaz. İkinci olarak, Samanyolu’ndan kaçan gerçek hiper-hızlı yıldızlar, daha evvel düşünülenden daha güç rastlanır tipten olabilirler.
GELECEK PARLAK VE SÜRATLİ OLACAK
Gerçek kayan yıldızların var olmasını fazlaca hoş buluyorum. Yörüngelerini ve suratlarını incelemenin, günümüz biliminde var olan en kıymetli soruların bir kısmının yanıtlanmasına yardımcı olması da tıpkı derecede şaşırtan.
örneğin, hiper-hızlı yıldızlar, Evren’de bulunan karanlık hususun yapısına ve dağılımına ait ipuçları barındırabilir. Hiper-hızlı yıldızlar, galaksinin merkezinde birden çok kara delik bulunup bulunmadığı sorusunu yanıtlamanın anahtarı da olabilirler.
Öğrencilerim bu son derece hızlı yıldızların etrafında var olabilecek gezegenleri bulabilmek emeliyle NASA’ya ilişkin Transiting Exoplanet Survey Uydusu’nu kullanıyorlar. Hiper-hızlı bir yıldızın yörüngesinde bulunabilecek tek bir gezegenin bile keşfedilmesi, gezegenlerin oluşum ve ömür süreçleri hakkındaki fikirleri sonsuza kadar değiştirecek.
Bu yıldızlar süratli olsalar da yavaş yavaş tabiatın içerdiği sırları aydınlatıyorlar. Gerçek bir kayan yıldızı kendi gözlerinizle nazaranmeyebilseniz bile, katiyen bir dilek tutabilirsiniz.
Yazının özgünü The Conversation sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)